ייִדיש לעבט אין טעקסאַס: אַן אומגעריכט לשון רײַט נאָך אַלץ דעם בראָנקאָ

די יו־טי־ביבליאָטעק האָט ממש טױזנטער ייִדישע ביכער — אָפּגעקױפֿטע מיט נאַפֿטגעלט, פֿאַרשטײט זיך — אַ דאַנק די באַמיִונגען פֿונעם לינגוויסט ראָבערט קינג ז״ל. אין 1979 האָט קינג אױך פֿאַרבעטן דעם פֿרישן נאָבעל־פּריז־געװינער יצחק באַשעװיס־זינגערן אױף אַ רעפֿעראַט — און אים פֿאָרגעשטעלט אױף דער בינע מיט אַ לענגערן אַרײַנפֿיר אױף ייִדיש! נאָך באַשעװיסעס פּטירה האָט דער הערי־רענסאָם־צענטער, אַן אַרכיװ בײַם אוניװערסיטעט, װײַטער אָפּגעקױפֿט 177 קאַסטנס פֿון דעם מחברס פּאַפּירן כּדי זײ אױפֿצוהיטן פֿאַר צוקונפֿטדיקע פֿאָרשערס (װעלכע קענען אַפּליקירן אױף פֿאָרש־סטיפּענדיעס).

ייִדישע שפּראַכלעקציעס גיט אױך אַלאַן אַבֿרהם־מיכל אַסטראָ אין טריניטי־אוניווערסיטעט אין סאַן אַנטאָניאָ, און דער אָסטינער אַבֿי בליץ אָנלײַן. בײַ רײַס־אוניװערסיטעט האָט מען עטאַבלירט אַן אַרכיװ דװקא װעגן ייִדן אין דרום־טעקסאַס (אַרײַנגערעכנט דער שפּראַך־געשיכטע). אין אַרכיװ בלײַבן די מאַטעריאַלן אױך אין זיכערע באַדינגונגען, טאָמער קומט חלילה אַ הוראַגאַן.

דאַלאַס האָט די גרעסטע חרדישע, מערסטנס ישיבֿישע קהילה; דאָס ייִדישע לשון רעדט מען אָבער בעיקר אין געצײלטע חב״ד־משפּחות. דער רעפֿאָרמירטער ייִד דוד קאַץ (אַן אַמאָליקער תּלמיד פֿונעם באַקאַנטן לינגװיסט מיטן זעלבן נאָמען) איז דער פֿאָרזיצער פֿון דער אָרגאַניזאַציע טעקסאַס־ייִדיש פֿאַר װעלכן ער זעצט איבער אַלטע כּתבֿ־ידן און אַרטיקלען װאָס אַנטפּלעקן פֿאַרגעסענע געשיכטעס. אַחוץ דעם גיט ער לעקציעס און אָרגאַניזירט אַ „שמועס־שעה“ אין אַ מושבֿ־זקנים. דאָרט מוטיקט ער די אָנטײלנעמערס צו ניצן די שפּראַך מיט די אײניקלעך. „ייִדיש לעבט אין טעקסאַס,“ עקשנט ער זיך — כאָטש אין זײַן טעמפּל פֿילט ער זיך אַ ביסל עלנט מיט אַזאַ קוקװינקל.

„איך שעפּ נחת פֿון מײַנע קינדער און אײניקלעך“

אין היוסטאָן, פֿאַרקערט, געפֿינט זיך די לעבעדיקסטע ייִדישיסטישע סבֿיבֿה אין הײַנטיקן טעקסאַס׃ דער „ייִדיש־װינקל“, װאָס טרעפֿט זיך שוין 45 יאָר לאַנג בײַ מיטגלידער אין דער הײם, װי אױך אינעם קהילה־צענטער (דעם „דזשײ“). זינט דער קאָוויד־מגפֿה טרעפֿט מען זיך יעדן דינסטיק־פֿרימאָרגן אױף זום. דאָס דיגיטאַלע טרעפֿאָרט האָט אַרײַנגעצױגן נײַע מיטגלידער פֿון קענטאָקי ביז פּאַריז.

דעם 4טן פֿעברואַר זענען בײַגעווען 30 מענטשן, מערסטנס פּענסיאָנירטע װאָס האָבן צײַט בײַטאָג. קודם האָבן מיר זיך צוגעהערט צו אַ זינגליד און יעדער אײנער האָט איבערגעזעצט אַ פּאָר שורות אױף ענגליש — מיט געלעכטער מכּוח די גראָבע אָנצוהערענישן. אין דער צװײטער העלפֿט האָט מען געלײענט צוזאַמען אַ טעקסט. באַלד נאָך דער פּרעזידענטישער אײַנשװערונג האָט זיך באַשעװיסעס אַ כעלמער מעשׂה באַװיזן װי גאָר אַקטועל. אײן פֿרױ האָט פֿאַרטײַטשט דאָס װאָרט „געזעץ“ מיט „עקזעקוטיװער באַפֿעל“. רעדן רעדט זיך בײַ די טרעפֿונגען אױף ענגליש, אָבער מע פֿאַרשטײט ייִדיש אױף אַ הױכן ניװאָ.

דער ייִדיש־װינקל אַראַנזשירט צװײ כּסדרדיקע אונטערנעמונגען אַ יאָר: אַ דריטן סדר מיט אַן אײגענער הגדה און אַ פֿאָרלײענונג לכּבֿוד שלום־עליכמס יאָרצײַט.

איך האָב געבעטן אַן אינטערװיו בײַ אײן אָרגאַניזאַטאָרשע, בעװערלי סופֿיאַן, און באַלד פֿאַרשטאַנען אַז אָרגאַניזירן דעם ייִדיש־װינקל איז אַ קאָלעקטיװע עובֿדה – און אַ מאַטריאַרכאַט! נישט ווייניקער ווי זעקס פֿרױען האָבן זיך באַװיזן אויפֿן זום־אינטערװיו. הגם מענער װי דער איבערזעצער מאָריס װאָלפֿטאַל שפּילן אויך צענטראַלע ראָלעס, איז קלאָר אַז פֿרויען פֿירן דאָס רעדל — אַ זעלטנהײט, צום באַדױערן, אין דער ייִדיש־װעלט.

אָט זענען בלױז אַ טײל פֿון די אמהות אין דער געשיכטע פֿון היוסטאָנער ייִדיש׃ פֿרידאַ װינער ז״ל (1888—1990), אַ געבױרענע אין אוקראַיִנע, געװױנט אין טעקסאַס זינט 1915, אַקטיװ אינעם אַרבעטער־רינג צוזאַמען מיט הענריעטאַ בעל, געבוירן אין 1922, איר צו לאַנגע יאָרן. צו נײַנציק יאָר האָט װינער נאָך אַלץ אָנגעפֿירט מיט אַ װאָכיקער „ייִדיש־שטונדע“. אין די סוף 70ער יאָרן איז סוזען גאַנץ, דעמאָלט אַן עפּעס־און־פֿערציק־יאָריקע פֿאָלקזינגערין, געװאָרן װינערס אַ חסידה און מיטגעגרינדט דעם ייִדיש־װינקל. מיט צװאַנציק יאָר שפּעטער האָט באַרבאַראַ גאָלדשטײן לאַנצירט דאָס נײַעס־בלעטל „אױפֿן באַיו“ װאָס מע שיקט עד־היום רעגלמעסיק דורך בליצפּאָסט. װען סוזען גאַנץ האָט זיך איבערגעצױגן קײן פֿלאָרידע, האָט מינה גראַור, אַ פֿאָרשערין פֿון אַנאַרכיזם, געירשנט דאָס אַחריות; זי פֿירט נאָך אָן מיט די טרעפֿונגען יעדן דינסטיק.

„איך שעפּ נחת פֿון מײנע ׳קינדער׳ און ׳אײניקלעך׳,“ האָט סוזען גאַנץ געקװעלט.

„אַ האָפֿענונג פֿאַר דער צוקונפֿט“

כּדי ממשיך צו זײַן די גאָלדענע קײט, האַלטן געוויסע ייִדיש־אַקטיוויסטן דאָ אַז די סבֿיבֿה וועט דאַרפֿן אָרגאַניזירן מער אַקטיװיטעטן מחוץ די נאָרמאַלע אַרבעט־שעהען, כּדי צוצוציִען מער מענטשן. פּונקט דערפֿאַר האָט זיך דער ייִדיש־װינקל אָנגעהױבן׃ די פּענסיאָנירטע אין פֿרידאַ װינערס „ייִדיש־שטונדע“ פֿלעגן זיך טרעפֿן מאָנטיק בײַטאָג, װען דאָס יונגװאַרג איז געווען בײַ דער אַרבעט. האָט דער היוסטאָנער מײַקל מאָר (קײן שײַכות נישט צום פֿילמאָגראַף) איניציִיִרט אַן אָװנט־פּראָגראַם מיט לעקציעס און פֿילם־װײַזונגען אונטערן נאָמען „ייִדיש בײַנאַכט“. די־אָ אָװנטן האָט מען אָבער, צום באַדויערן, אָפּגעשטעלט בעת קאָװיד.

די ייִנגסטע פֿרױ בײַם אינטערװיו, דנה יודאָוויטש קאַץ, איז דערצויגן געוואָרן אין היוסטאָן. אירע עלטערן, פֿון דער שטאָט מעקסיקע, האָבן גערעדט סײַ שפּאַניש, סײַ ייִדיש אין דער הײם. קאַץ ברענגט מיט אירע קינדער צו די אונטערנעמונגען. לעצטנס איז זי אױכעט געוואָרן אַ ייִדיש־לערערין פֿאַר צענערלינגען דורך דער פּראָגראַם „קהילה הײַ“. טאַקע אינטערעסאַנט וואָס הגם דער אַרבעטער־רינג איז שוין פֿון לאַנג נישט אַקטיוו אין היוסטאָן, געפֿינט זיך איצט אין דער שטאָט — 70 יאָר שפּעטער — אַ נײַע נאָכמיטאָג־שולע.דנה יודאָוויטשעס קינדער (פֿון רעכטס) — קאַרלי קאַץ, עני קאַץ און דוד קאַץ — פֿירן אַ ייִדיש־זינגערײַ נאָכן שלום־עליכם־אָנדענק בײַם מערפֿיש־צענטער אין היוסטאָן, 2019Courtesy of Dana Yudovich Katz

נאָכן אינטערװיו האָט מיר באַרבאַראַ גאָלדשטײן אָפּגעשיקט אַ צוגאָב־בליצבריװ׃ „אין היוסטאָן האָבן מיר אַ גרױסן מזל׃ במשך פֿון עטלעכע דורות האָבן מענטשן איבערגענומען די לײצעס כּדי צו פֿאַרשפּרײטן דאָס װיסן װעגן ייִדישער שפּראַך און קולטור. אונדזער האָפֿענונג פֿאַר דער צוקונפֿט ליגט בײַ דנה יודאָװיטש קאַצן אין די הענט!“